Aktualności

W dniu dzisiejszym, tj. 3.11.2021 r. odbyła się ciekawa rozmowa z prokuratorem Karolem Talagą na temat ubezwłasnowolnienia i jego rodzajów. Zainteresowane tematem osoby mogły zapoznać się z informacjami jakie skutki i różnice wynikają z ubezwłasnowolnienia osoby z niepełnosprawnością oraz uzyskać odpowiedzi na zadawane pytania. Rozmowa przebiegła w miłej atmosferze i rozwiała wiele nurtujących spraw.

Ubezwłasnowolnienie – jest to pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych – składania oświadczeń woli wywołujących skutki prawne. Ubezwłasnowolnienie następuje w formie orzeczenia sądowego.

Zgodnie z prawem, ubezwłasnowolnić można jedynie osobę fizyczną. Osoba ubezwłasnowolniona traci zdolność do czynności prawnych. Nie traci jednak zdolności prawnej. Oznacza to, że w dalszym ciągu może być w prawie cywilnym podmiotem praw oraz obowiązków. Może zatem być np. właścicielem pewnych rzeczy.

W momencie ukończenia 13 lat nabywa się ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Od ukończenia 13 roku życia możliwe jest całkowite ubezwłasnowolnienie danej osoby. Należy pamiętać, że sprawy o ubezwłasnowolnienie możemy składać na rok przed osiągnięciem pełnoletności., gdyż takie sprawy trwają dość długo i wymagają dokładnego zbadania przez biegłych.

Jeżeli osoba z niepełnosprawnością z upośledzeniem intelektualnym nie zostanie ubezwłasnowolniona – podlega odpowiedzialności karnej jak osoba zdrowa, jedynie w postępowaniu wyjaśniającym biegli sądowi mogą uznać niepoczytalność danej osoby i umorzyć postępowanie toczone względem niej. Jednakże, żeby uchronić osobę z niepełnosprawnością przed przykrymi sytuacjami oraz wykorzystywaniem ich przez inne osoby, należy rozważyć możliwość ubezwłasnowolnienia.

Wyróżniamy ubezwłasnowolnienie częściowe lub całkowite.

Ubezwłasnowolnienie częściowe można orzec wyłącznie wobec osoby pełnoletniej. Ubezwłasnowolnienie takie ma miejsce w sytuacji, kiedy stan osoby ubezwłasnowolnionej nie jest na tyle poważny, by ubezwłasnowolnić ją całkowicie. Ubezwłasnowolnienie częściowe będzie zatem miało miejsce w sytuacji, kiedy to dana osoba jest chora, jednak jej choroba, nie ma aż tak istotnego znaczenia w kontekście świadomego decydowania o sobie samym. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma prawo do zarządzania swoim zarobkiem. Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy sąd postanowił inaczej. W przypadku większości czynności prawnych konieczne jest jednak ich zatwierdzenie przez kuratora. Ma ona większe możliwości pod względem dokonywania czynności prawnych, jednak by były one ważne, w większości przypadków wymagana jest zgoda sądu. Za zgodą sądu możliwe jest m.in. zawarcie małżeństwa.

Osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych np. zawarcia umowy o pracę, zawarcia umowy kupna, sprzedaży, zaciągnięcia kredytu itp., dlatego ustanawia się dla niej kuratora. Oznacza to, że jeśli taka osoba chce zaciągnąć jakieś zobowiązanie, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego czyli kuratora. Zgoda udzielona może zostać przed czynnością, w jej trakcie lub być potwierdzona po jej dokonaniu. Bez takiej zgody czynność jest nieważna.

Niestety, zdarza się, że instytucje oferujące pożyczki tzw. chwilówki nie sprawdzają, czy osoba biorąca kredyt, może taką umowę zawrzeć. To z kolei sprawia, że osoby ubezwłasnowolnione zwierają kredyty. W teorii umowy takie są nieważne. W praktyce jednak najpierw trzeba udowodnić ten fakt. Nawet jeśli daną umowę uzna się za nieważną, występuje konieczność zwrotu otrzymanej korzyści, która ciąży na opiekunie prawnym/kuratorze.
Podczas spotkania zwróciliśmy uwagę na fakt, że w takiej sytuacji powinno to zostać uregulowane w prawie, tak, żeby osoby ubezwłasnowolnione (czy to częściowo czy całkowicie) przy próbie podpisania umowy cywilno-prawnej, np. kredytu, po wpisaniu ich nr PESEL pojawiła się informacja o ubezwłasnowolnieniu – czyli braku możliwości podjęcia samodzielnej decyzji ze skutkiem prawnym. Uchroniłoby to osoby ubezwłasnowolnione i ich opiekunów, przed wykorzystaniem ich przez osoby trzecie.

Pamiętajmy, że osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma nadal prawo do „zawierania umów należących do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego” Są one ważne, o ile jednak osoba ubezwłasnowolniona nie została w ich wyniku pokrzywdzona w rażący sposób. Może rozporządzać swoim zarobkiem i dysponować tymi przedmiotami majątkowymi, które kurator oddał jej do swobodnego użytku bez zgody kuratora. Kurator powinien natomiast uzyskiwać zezwolenia sądu opiekuńczego we wszelkich ważniejszych sprawach dotyczących osoby ubezwłasnowolnionej częściowo.

Aby możliwe było ubezwłasnowolnienie całkowite, konieczne jest spełnienie następujących warunków:dana osoba fizyczna, musi mieć ukończone 13 lat i nie być w stanie świadomie kierować swoim postępowaniem, np. na skutek choroby psychicznej lub upośledzenia intelektualnego. Dotyczy to również sytuacji, kiedy jest ona uzależniona od alkoholu lub innych substancji np. psychoaktywnych.Jeśli osoba fizyczna zostanie całkowicie ubezwłasnowolniona, ustanawia się dla niej opiekuna prawnego. Nie dotyczy to jednak sytuacji, kiedy osoba ubezwłasnowolniona przebywa jeszcze pod władzą rodzicielską (do ukończenia 18 lat).

Nie każda choroba psychiczna prowadzi do ubezwłasnowolnienia całkowitego czy częściowego. Dzieje się to jedynie wtedy, kiedy stan chorego jest na tyle poważny, że nie ma możliwości samodzielnego i świadomego decydowania o sobie. Nie może zatem realnie ocenić swojego zachowania. Nie posiada również zdolności do przewidywania konsekwencji swoich czynów.

Postępowanie o ubezwłasnowolnienie regulują przepisy art. 544 do 5601 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeksu postępowania cywilnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 1575 z późn. zm.) – dalej „k.p.c.”. Sam wniosek o ubezwłasnowolnienie oraz toczące się na jego podstawie postępowanie sądowe nie przesądza jeszcze o ubezwłasnowolnieniu osoby w nim wskazanej. Wymagane jest bowiem od sądu przeprowadzenie postępowania dowodowego na wielu płaszczyznach, z udziałem samego zainteresowanego, biegłych lekarzy np. psychiatry, neurologa, psychologa oraz innych uczestników postępowania.

Jeśli osoba ubezwłasnowolniona całkowicie zawrze czynność prawną, jest ona nieważna podobnie jak przy ubezwłasnowolnieniu częściowym ( bez zgody kuratora).

art. 14 Kodeksu cywilnego

§ 1. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna.

§ 2. Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.

Osoba całkowicie ubezwłasnowolniona nie może również uznać swojego ojcostwa bądź wystąpić z pozwem o zaprzeczenie ojcostwa. Nie ma również możliwości zakwestionowania lub uznania testamentu. Nie może sprawować władzy rodzicielskiej, nie ma także możliwości nawiązania stosunku pracy, ani nie może brać udziału w wyborach lub referendach.

Opiekun prawny reprezentuje prawa majątkowe osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie. Osoba ta nie może samodzielnie zawierać żadnej umowy. Nie ma także możliwości dokonania żadnej czynności prawnej. Opiekun prawny nie może jednak dysponować prawami majątkowymi bez żadnych ograniczeń. W przypadku każdej istotnej decyzji dotyczącej ubezwłasnowolnionego konieczna jest zgoda sądu opiekuńczego.

Poza brakiem możliwości zawierania umów, osoba ubezwłasnowolniona  całkowicie nie może również wchodzić w związek małżeński. Regulacje dotyczące tej kwestii zawarto w artykule 11 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, nie może również sporządzić testamentu.

Kto może być kuratorem lub opiekunem prawnym?
Opiekunem lub kuratorem może zostać osoba pełnoletnia, która korzysta z pełni praw publicznych i nie jest ubezwłasnowolniona. Kandydat powinien cieszyć się nieposzlakowaną opinią, stanem zdrowia pozwalającym na pełnienie funkcji opiekuna lub kuratora oraz nie może być karany za przestępstwo popełnione umyślnie.

Opiekun prawny lub kurator jest najczęściej wybierany z kręgu najbliższych członków rodziny, a jeżeli nie ma takiej osoby, może zostać wyznaczona osoba z urzędu.

Jakie obowiązki ma kurator / opiekun prawny?
Zadaniem jest dbałość o dobro osoby ubezwłasnowolnionej. Do jego obowiązków wobec ww osoby należą:

  • zapewnienie odpowiednich i adekwatnych środków do życia oraz zabezpieczenie wymaganej opieki lekarskiej,
  • ochrona interesów majątkowych oraz reprezentowanie wobec osób trzecich.
  • we wszelkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku ubezwłasnowolnionego, zgody na leczenie szpitalne, operacje, umieszczenia w domu opieki, kurator/opiekun prawny powinien uzyskiwać zezwolenie (zgodę) sądu opiekuńczego.

WAŻNE: Kurator lub opiekun prawny nie będzie mógł samodzielnie:

– umieścić podopiecznego w domu pomocy społecznej,
– odrzucić spadku lub zrzec się dziedziczenia,
– zaciągnąć lub udzielić pożyczek,
– dokonywać darowizn,
– podjąć gotówki z rachunku bankowego.

W powyższych sytuacjach musi on uzyskać dodatkową zgodę sądu opiekuńczego.

Opiekun/ kurator musi składać sądowi sprawozdania dotyczące podopiecznego oraz rachunki z zarządzania jego majątkiem, a w razie działania na niekorzyść osoby ubezwłasnowolnionej sąd zgłasza sprawę do prokuratury o popełnienie przestępstwa i zasądza zmianę kuratora/opiekuna prawnego.

Postępowanie o ubezwłasnowolnienie należy do właściwości sądów okręgowych, orzekających w składzie 3 sędziów (art. 544 k.p.c.). W sprawach tych właściwy jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jej pobytu.

Jak przeprowadzić ubezwłasnowolnienie?

Krok 1 : Wystąpienie z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie
We wniosku należy zawrzeć:

– informację o tym, czy występujemy o ubezwłasnowolnienie całkowite czy częściowe,
– dane osobowe i dokumenty potwierdzające pokrewieństwo,
– zaświadczenia lekarskie wstępnie poświadczające chorobę danej osoby, najlepiej od lekarza psychiatry lub psychologa,
– informację, czy osoba chora może stawić się w sądzie, czy potrzebne jest przybycie biegłego do domu,
– prośbę o zwolnienie z opłaty, jeśli nasze finanse na to nie pozwalają na jej uiszczenie,
– dołączyć można również dokumentację medyczną potwierdzającą przebieg choroby i leczenia.

Ważne: Lekarz nie rozstrzyga o ubezwłasnowolnieniu, ma on tylko uzasadnić, że jest podstawa ku ubezwłasnowolnieniu. Lekarz ma za zadanie napisać rozpoznanie, wskazując na zaburzenia czynności psychicznych, które stanowią konieczność ubezwłasnowolnienia danej osoby.
Z wnioskiem wystąpić może:

– małżonek,
– krewni w linii prostej (ojciec, matka, dzieci, wnuki),
– rodzeństwo,
– przedstawiciel ustawowy.

Krok 2: Złożenie wniosku wraz z dokumentami
Przygotowany wniosek opłacamy i składamy w sądzie okręgowym.

Krok 3: Rozprawa i opinia biegłych
W tym kroku, sąd wyznacza datę rozprawy, podczas której w obecności psychiatrów (biegłych) następuje wysłuchanie osoby chorej. Jeśli nie ma możliwości, by osoba chora przyszła do sądu, wtedy trzeba to wskazać we wniosku o ubezwłasnowolnienie. W takiej sytuacji biegły musi skontaktować się z opiekunem i umówić wizytę domową, podczas której zapozna się z dokumentacją medyczną oraz przeprowadzi jednorazowe badanie chorego.

Pamiętajmy, że ostatecznie sąd po zapoznaniu się z opiniami biegłych decyduje jakie będzie ubezwłasnowolnienie, nawet jeżeli wystąpimy o ubezwłasnowolnienie częściowe, a sąd uzna, że funkcjonowanie danej osoby wymaga ubezwłasnowolnienia całkowitego – takie ubezwłasnowolnienie zostanie orzeczone. Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu wydawane jest na czas nieokreślony. Sąd może jednak w każdej chwili uchylić je oraz zmienić z całkowitego na częściowe lub odwrotnie.

Ile kosztuje ubezwłasnowolnienie?
Wniosek należy opłacić zgodnie z opłatami w danym sądzie mogą być różne w zależności od danego miasta), a także wpłacić zaliczkę na poczet koniecznej w danym postępowaniu opinii biegłych. Strona, która nie jest w stanie ponieść kosztów postępowania ze względu na trudną sytuację materialną, może się starać o zwolnienie z tych kosztów. Stosowny wniosek można umieścić od razu we wniosku o ubezwłasnowolnienie. W uzasadnieniu wniosku o zwolnienie z opłat należy wskazać, że nie jest się w stanie ponieść tych kosztów bez uszczerbku dla koniecznego utrzymania własnego i swojej rodziny.

WAŻNE:

– zapoznaj się z wymogami dotyczącymi dokumentacji związanej z wnioskiem w sądzie, do którego będziesz go składać, wytyczne mogą różnić się w zależności od miasta,
– zwykle na stronie internetowej lub bezpośrednio w danym sądzie można pobrać wzór wniosku o ubezwłasnowolnienie.

Co z majątkiem osoby ubezwłasnowolnionej?
Możliwość swobodnego decydowania opiekuna o majątku osoby pozostającej pod opieką jest bardzo ograniczona nadzorem sprawowanym przez sąd opiekuńczy.
Opiekun powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszelkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku osoby pozostającej pod jego opieką. Każda czynność dokonana bez zezwolenia sądu opiekuńczego jest nieważna.

Istnieje jeszcze pełnomocnictwo od osoby chorej.

Możemy wyróżnik następujące rodzaje pełnomocnictwa:

Pełnomocnictwo zwykłe
Jeśli opiekujemy się osobą chorą, tracącą samodzielność, starzejącą się, możemy od niej uzyskać pełnomocnictwo do reprezentowania jej interesów. Do załatwienia większości spraw w czyimś imieniu wystarczy pełnomocnictwo zwykłe (napisane odręcznie lub wypełnione na druku urzędu).
Pełnomocnikiem może być każdy, nie tylko osoba spokrewniona z podopiecznym. Jest tylko jeden wyjątek: pełnomocnikiem w sądzie cywilnymi administracyjnym może być tylko osoba bliska małżonek, rodzeństwo, dzieci, wnuki, prawnuki.

Pełnomocnictwo notarialne
Jest ono konieczne, gdy sprawa dotyczy: kupna, sprzedaży i darowizny nieruchomości, przyjęcia lub odrzucenia spadku, przedłużenia użytkowania wieczystego.

Pełnomocnictwo w instytucjach
Zwykle instytucje takie jak banki, ośrodki pomocy społecznej, poczta, dostawcy energii, gazu itp. oczekują tzw. pełnomocnictwa zwykłego, czyli pisemnego oświadczenia woli osoby np. starszej o tym, że upoważnia daną osobę do załatwiania spraw w jej imieniu. Można je napisać odręcznie i podpisać. Część instytucji posiada własne druki i wymaga by korzystać z tych wzorów.
Zdarza się jednak, że np. w służbie zdrowia, bankach itp. niewystarczające jest pełnomocnictwo zwykłe, wtedy konieczne jest okazanie pełnomocnictwa notarialnego.

UWAGA: Jeśli pełnomocnik występuje w imieniu osoby starszej przed urzędem lub sądem, to pełnomocnictwo podlega opłacie skarbowej (należy przelać ją na konto danego urzędu miasta lub gminy, na terenie, której toczy się sprawa). Opłata skarbowa nie jest wymagana, jeśli pełnomocnikiem jest: małżonek, dziecko, brat lub siostra seniora.

Co w przypadku, gdy chory nie może złożyć podpisu ?
Jeśli chory z różnych przyczyn nie może złożyć odręcznego podpisu, wtedy pobierany jest odcisk palca.

WAŻNE: Warto rozważyć uzyskanie pełnomocnictwa jak najwcześniej. Zabezpiecza nas to np. w sytuacji, gdy stan zdrowia bliskiego nagle się pogorszy, a my będziemy musieli bez zwłoki załatwić jego sprawy.

Jeśli notariusz stwierdzi, iż dana osoba nie jest w pełni władz umysłowych i świadomym kontakcie, powinien odmówić czynności związanych z wystawieniem pełnomocnictwa.

Pełnomocnictwo jednak nie ma ono takiego umocowania prawnego jak ubezwłasnowolnienie.

Orzeczenie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia może zapaść tylko po przeprowadzeniu rozprawy. W postanowieniu o ubezwłasnowolnieniu sąd orzeka, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy też częściowe i z jakiego powodu zostaje orzeczone. Sąd, który orzekł ubezwłasnowolnienie, zarządza z urzędu przesłanie sądowi opiekuńczemu odpisu prawomocnego postanowienia, którym orzekł ubezwłasnowolnienie. W razie oddalenia wniosku o ubezwłasnowolnienie sąd zawiadamia sąd opiekuńczy o ewentualnej potrzebie ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej. Orzeczenie sądu w przedmiocie ubezwłasnowolnienia może zostać zaskarżone apelacją. Sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Nadto sąd może w razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe. O ubezwłasnowolnieniu decyduje przede wszystkim aktualny stan zdrowia chorego oraz aktualnie występujący interes chorego w jego ubezwłasnowolnieniu lub potrzeba udzielenia mu pomocy do prowadzenia jego spraw. Uchylenie lub zmiana rodzaju ubezwłasnowolnienia możliwe są w sytuacji, gdy istnieje prawomocne postanowienie orzekające ubezwłasnowolnienie i gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Wniosek ten może złożyć sama osoba ubezwłasnowolniona, ale także te osoby, które poprzednio wnioskowały o ubezwłasnowolnienie.

Podkreślić należy, że ubezwłasnowolnienie całkowite czy częściowe nie ma na celu łatwiejszego wykonywania obowiązków nad daną osobą, czy zarządzania jej majątkiem, ale ubezwłasnowolnienie danej osoby zawsze powinno mieć na celu jej dobro.

Po śmierci kuratora lub opiekuna prawnego najbliższa rodzina lub odpowiednie instytucje ( np. Ośrodki Pomocy Społecznej lub Prokurator) w razie jej braku, mogą wystąpić do Sądu o zmianę kuratora /opiekuna prawnego ze względu na śmierć poprzedniego.

Należy zwrócić szczególną uwagę na odpowiednie zabezpieczenie osoby ubezwłasnowolnionej po śmierci opiekuna, zwłaszcza w przypadku, kiedy nie ma bliskiej rodziny – wtedy należy wskazać inną osobę, która mogłaby zająć się zmianą w sądzie po śmierci opiekuna prawnego/kuratora osoby ubezwłasnowolnionej.

Mamy nadzieję, że informacje uzyskane w dniu dzisiejszym pomogą rodzicom w podjęciu odpowiednich decyzji.

Jeszcze raz bardzo dziękujemy Panu prokuratorowi Karolowi Taladze za poświęcony nam czas i chęć pomocy w załatwieniu spraw związanych z ubezwłasnowolnieniem oraz Pani Beacie Baran – Dyrektor NOKu za udostępnienie sali do spotkania.